محرکی چون بازی بر رشدِ شناختی، عاطفی، اجتماعی و فیزیکی کودک تأثیر بسزایی دارد. تحقیقی نشان داده است، محیطی که کودک در آن شانس بازی ندارد، چه تأثیراتی بر او می گذارد؟ تعدادی از این کودکان در محیط هایی کاملاً ایزوله زندگی کردند حتی تختهایشان طوری قرار داشت که بچه های هم اتاقی شان را نمی دیدند. یعنی نه تنها نمیتوانستند با یکدیگر بازی کنند بلکه حتی از داشتن ساده ترین اسباب بازی هم محروم بودند. بچه های دو ساله مانند بچه های ده ماهه رفتار می کردند، قادر به راه رفتن و حرف زدن نبودند و حتی مانند آنها تغذیه نمی شدند، آنها وقتی بزرگترها نزدیکشان می رفتند گریه می کردند و نیز مستعد انواع بیماری های کودکان بودند. برای همه بچه های هشت ساله فقط یک مراقب وجود داشت، اوبه قدری گرفتار بود که نمی توانست، توجه لازم را به هریک داشته باشد.
برعکس، بچه های مهد کودک به اسباب بازی علاقه نشان می دادند و با آنها بازی می کردند، با بزرگترها ارتباط نزدیک داشتند؛ از بودن در کنار کسانی که در مجاورتشان بودند لذت می بردند. مادرانشان هر روز با کودکان خود بازی می کردند، آنها را در آغوش می گرفتند، غذا می دادند، حمام می کردند، تعجبی ندارد که این کودکان در سن دو سالگی می توانستند راه بروند، صحبت کنند و به تنهایی غذا بخورند. بچه هایی که در مهد کودک نگهداری می شدند، در همه زمینه ها با بچه هایی که در خانواده رشد کرده اند، برابری داشتند. در این پژوهش اهمیت بازی به همراه پرستار مهربان آشکار شد، چه او مادر باشد یا مربی مهد کودک. هیچ زمانی جز سالهای اولیه زندگی، بازی تأثیر خود را نشان نمی دهد. پس توجه به سالهای کودکی و تأثیر بازی، ضرورت بسیاری دارد.
کودک هنگام بازی می تواند کشف کند چه کسی است و چه توانایی هایی دارد، دنیا چیست و چگونه خود را باید با محیط هماهنگ کند. به راستی بازی می تواند به کودک اعتماد به نفس دهد، بازی کردن بچه ها راهی است به سوی شکل گیــری شخصیتـی سالم و مفید. در نتیجه برای این که کودک در آینــده، زندگی خوب و بالنده ای داشته باشد، فرایند بازی بسیار ضروری است.
بازی و شناخت
یکی از امتیازهای بازی این است که رشد شناختی کودک را گسترش می دهد. برای مثال بازیهای حسی – حرکتی، درک کودک را از دنیای اطرافش افزایش می دهد. بازیهای جسمی به او کمک می کند تا ناتوانی های خود را بشناسد و آنها را برطرف سازد. بازیهای نمادین، به او اجازه می دهد تا واقعیات را تغییر دهد. (به حال تعلیق در آورد.)
توانایی کودک در بازی نمادین، نشانه نقطه عطفی در رشد شناختی اوست. چرا که به تدریج ذهن او قدرت شکافتن ظاهر واقعیات را نمایان می کند. در تخیلات او خرس عروسکی می تواند ناگهان زنده شود و سخن بگوید.
همانطور که قوه درک کودک قوی تر می شود، بهتر می تواند با استفاده از تخیلاتش به خیالپردازی بپردازد. زمانی می رسد که او قادر است مانند بزرگترها تفکر انتزاعی داشته باشد. در طی بازی، کودک با مفاهیمی چون بزرگ – کوچک، بالا – پائین، پُر یا خالی آشنا می شود و آنها را با وضوح بیشتری درک می کند.
بازی تخیلی به کودک کمک می کند تا بفهمد چه چیزی واقعی است و چه چیزی واقعی نیست و چه چیزی با تخیل قابل تغییر و چه چیزی تغییر ناپذیر است.
بازی کردن ، کودک را قادر می سازد بر بعضی از امور پیرامونش تسلط پیدا کند، و دریابد که نمی تواند کاملاً همه امور را تغییر دهد و همه چیز را دست کاری کند. پس او این درس را یاد می گیرد که دنیای واقعی را نمی توان کاملاً تغییر داد.
بازی و گویش
بازی به عنوان آزمایشگاه زبان نیز عمل می کند. مثلاً فرزند یک ساله شما کلمات جدید را تجربه می کند تا ذخایر لغوی اش را غنی تر سازد و حتی در مورد درک مطلب مهارتهای خود را افزایش دهد. در طی این مراحل بچه ها همواره لغات طنز آمیز را کشف می کنند، خودشان و دیگران را با کلماتی طنز که از خود در می آورند، سرگرم می کنند. برای خود همبازی خیالی تصور می کنند و مانند بهترین دوستشان با او مشغول گفتگو می شوند، چنین بازی های کلامی موجب می شود بینش زبان شناختی کودکان گسترده تر گردد. اگر کودک در محیطی رشد کند که آرامش بر آن حاکم باشد، می تواند به آزمایش و اکتشاف دست بزند. بازی هم قابلیت تسلط به اطرافش را به او می دهد. او به تدریج که بزرگتر می شود، از طریق بازی مهارتهای حل مسئله و خلاقیت را نیز فرا می گیرد و از طریق بازی های نمادین می تواند مشکلاتش را در فضایی امن تر تصورکند و راه حلهای متفاوت آن را با هم مقایسه کند.
تخیل انعطاف ناپذیر کودک، به او اجازه می دهد تا با استفاده از اشیاء اطراف خود، به خلاقیت بپردازد. بطور مثال یک قوطی رابه جای طبل، یک تکه چوب رابه جای اسب و یک برگ بزرگ و پهن را به جای بشقاب در نظر بگیرد.
همچنین یک تجسم فعال به کودک کمک می کند تا از حالت بی حوصلگی و کسالت بیرون بیاید. مثلاً انتظار در مطب دکتر به نظرش کوتاه تر می آید. اما کودکی که خیالپرداز نیست، منتظر ماندن درمطب دکتر برایش یک عمر طول می کشد.
بازی کردن قدرت تمرکز حواس کودک را پرورش می دهد. از نتایج تحقیقات چنین بر می آید که بین خیالپردازی و آستانه دقت کودک ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. چرا که کمی خیالپردازی به کودک کمک می کند تا بتواند حسابی سرگرم باشد. پژوهشی بر کودکان پیش دبستانی ثابت کرده است بچه هایی که قادر نیستند خیالپردازی کنند، از دقت کمتری برخوردار هستند و تمایل بیشتری به پرخاشگری و رفتار مخرب ( شیطنت ) دارند.
بازی ونظم
از دیگر فواید بازی می توان درک نظم، ترتیب و توالی مشارکت را نام برد. قوانین بازی، نحوه شروع، ادامه و خاتمه آن، فرصت مناسبی برای کودک فراهم می کند تا درباره نظم نکات بیشتری بیاموزد.
بازیهای نمایشی نیز همین فواید را دارند، مثلاً فرزند شما هنگام خاله بازی، ابتدا به میهمانهایش که ممکن است چند حیوان عروسکی باشد، خوش آمد می گوید و آنها را روی صندلی شان می نشاند و با چای و کیک از آنها پذیرایی می کند. سپس ظرفها را تمیز می کند و در آخر به بدرقه شان می رود و با آنها خداحافظی می کند. تمام این مراحل بیانگر آن است که رشد درک کودک از ترتیب و توالی به شکل مناسبی صورت گرفته است.
فواید عاطفی
همانقدر که بازی فواید شناختی دارد، برای بهزیستی کودکان، فواید عاطفی را نیز به همراه دارد. بازی های تخیلی سهم بزرگی در خنده و شادی های کودکانه دارد. چنین شادمانی کودک را از حالتی خشک و ثابت بیرون می آورد. البته رضایت خاطر (خوشحالی ) کودک بازتابی احساسی است که از خود دارد. بهترین بازی، آن است که عزت نفس را در کودک به جریان اندازد. بازی به بچه ها اجازه می دهد تا با شرایط کنار بیایند، از این رو موجب توانمندی و موفقیت در بزرگسالی می شود. هنگامی که فرزندتان موقع بازی، در تصور خود، خرس عروسکی اش را زنده فرض می کند یا بعضی از غولها را میکُشد یا اینکه وانمود می کند که مامور پُست است، احساس برتری حاصل از آن به وضوح، شکوفا شدن اعتماد به نفس را نشان می دهد. بازی کردن راهی برای بیان احساسات است چرا که به کودک این شانس را می دهد تا هیجانات منفی چون خشم، عصبانیت را خالی کند یا مفاهیم تلخی چون مرگ، بیماری و یا جدایی را درک کند. کودکی که به تازگی تحت عمل جراحی آپاندیس قرار گرفته، شاید هنگامی که به خانه برمی گردد، تجربه بیماری اش را با دکتر بازی نشان دهد. با این تفاوت که این باراو دکتر است و تمام امور تحت اختیار اوست. از این رو هنگام خشم ممکن است یک حیوان عروسکی را مثلاً به دلیل خطایی که مرتکب شده توبیخ کند و او را مورد عمل جراحی قراردهد. با دوباره اجرا کردن چنین حوادثی و معکوس کردن نقش ها، کودک به تدریج در اثر بهبودی جراحات عاطفی، ترس یا خشم باقی مانده را از بین می برد. بازی به کودک کمک می کند با چنین وضعیت های ترسناکی مانند رفتن به مطب پزشک یا رفتن به مدرسه، کنار بیاید و بهتر برخورد کند. گاهی کودک در برخورد با چنین بحرانهایی با خواهر، برادر، هم بازی اش و یا حتی خانواده اش دکتر بازی می کند. شاید هم همه سربازها یا حیوانات عروسکی اش را جمع کند و وانمود کند که در مدرسه جلسه گرفته اند. بطور کلی باید گفت علاقه به مسابقه و بازی اضطراب را تسکین می دهد و تا حدودی آن را درمان می کند.
بازی به کودک اجازه خشونت می دهد تا تخلیه شود، به عبارتی از طریق بازی می تواند خشم خود را خالی کند و این امر برای او نوعی پذیرش اجتماعی محسوب می شود. بازی و ایفای نقش غول یا قهرمان ها به او اجازه می دهد حس کند قوی شده است ونیز بازی، بچه ها را درمیان احساسات قوی درونی شان توانا می سازد، احساساتی که ناپیدا است.
فواید اجتماعی
بازی مهارت های اجتماعی کودک را افزایش می دهد. به ویژه نمایشی که نوعی بازی نمادین است می تواند همدلی را در کودک پرورش دهد. در این صورت او نه تنها وانمود می کند هویت دیگری دارد، بلکه عقاید و احساسات دیگران را نیز باید به نمایش بگذارد. بنابراین خاله بازی به کودک این شانس را می دهد که از رفتار فرزند خود خوشحال یا عصبانی شود. پرستار بازی به او کمک می کند نسبت به بیمارانش احساس همدردی کند. چنین بازی های نمادین به کودک کمک می کند، درک و شناخت او از دیگران بیشتر شود و نسبت به رفتار دیگران صبور باشد و تغییرات محیطی را بهتر بپذیرد.
بازی به کودکان اهمیت سازگاری و ارزش سازش را می آموزد. دهد و بیشتر تمایل دارد، در بازی و مسابقات گروهی شرکت کند. بازی پایه های دوستی را بنا می نهد که شاید تا سالیان درازی ادامه یابد.
سپس با وسیع شدن دنیای پیرامون کودک و تغییر یافتن تعاملات اجتماعی اش، به تدریج تأثیر نقش ها و رتبه های اجتماعی و روش برخورد با مردم را یاد می گیرد.
کمترین عملکرد اجتماعی بازی را می توان نقش انجام وظیفه ای دانست که هریک از کودکان در بازی های گروهی عهده دار می شوند. حتی ساده ترین شکل بازی به کودک نکات مهمی می آموزد، نکاتی چون رعایت نوبت، همکاری، رقابت عادلانه و بُرد و باخت منصفانه. بیشتر بازی های پیچیده براساس مهارت های اجتماعی ساخته شده و می شود که بدین وسیله ارزش کار گروهی و روح حاکم بر تیم را تقویت می کند. چرا که ازاین طریق کاملاً محدودیت های مربوط به رقابت و بازی گروهی کاملاً نمایان می شود.
فواید فیزیکی
شاید آشکارترین فایده بازی تأثیر آن بر رشد جسمی کودک باشد. این تأثیر شامل رشد ماهیچه و توانایی کنترل آن است، مانند هماهنگی چشم و دست. همچنین می توان گفت عضلات بزرگ از طریق فعالیت های جسمی مانند دویدن، پریدن، دوچرخه سواری و شنا قوی می شود و عضلات کوچک از طریق فعالیت های حسی – حرکتی تقویت می شود. مانند نوزادی که تلاش می کند جغجغه اش را بگیرد یا پسری که برای نقاشی کردن و خط خطی کردن تلاش می کند. بازی نمادین می تواند فرصت های زیادی برای رشد فیزیکی فراهم کند در انواع مسابقات، مهارت های حرکتی و هماهنگی اعضا بدن افزایش می یابد. تجربه بازی حسی – حرکتی مانند جویدن جغجغه، به طفل سفتی و مزه پلاستیک را می آموزد. فعالیت های حسی – حرکتی به بچه های بزرگتر این فرصت را می دهد تا اَشکال، رنگ ها و سایزها را آزمایش کنند. همچنین فعالیت های جسمی منبع تحرک حسی است. برای مثال شنا به کودک اجازه می دهد خاصیت شناوری آب و کشش جاذبه زمین را تجربه کند. قدم زدن در جنگل و یا پارک به فرزند پیش دبستانی شما این شانس را می دهد که سنگ ها، برگ ها و پوست درخت را بشناسد، صدای پرندگان و شُر شُر آب جویبار را بشنود و گل ها را ببوید. در مجموع می توانید واکنش های کودک تن را نسبت به محیط اطرافش تقویت کنید چرا که این تشویق در تمام طول عمر، او را تغذیه می کند و زنده نگه می دارد.
یکی ازمهم ترین نکاتی که باید به یاد داشته باشید ، این است که کودکان ، به ویژه درسه سال اول زندگی ، به سرعت تغییر می کنند واسباب بازیی که یک کودک دو ماهه راسرگرم می کند، برای یک کودک دوساله سرگرم کننده نیست وبرعکس ، کودکان همگام با رشد خودبه محرک های متفاوتی نیاز دارند و انتخاب اسباب بازی باید براساس نیازهای متغیر آنها باشد .تناسب داشتن اسباب بازی انتخاب شده باسن کودک بسیار مهم است .اگر اسباب بازی خیلی پیشرفته باشد، کودک نمی داند چگونه با آن بازی کند ولذت زیادی ازآن نمی برد، اگر هم بسیار ابتدایی باشد، حوصله کودک زودسر می رود . کودکان خردسال به اسباب بازی هایی نیاز دارند که هرپنچ حس آنها را تحریک کند . اسباب بازی های مناسب برای کودک زیر یک سال آنهایی هستند که رنگ ها ، حالات مختلف سطح ( نرمی یا زبری وغیره ) مواد وشکل های جالب و متنوع رابه کودک می نمایانند.
اسباب بازی هایی که صدا در می آورند ونسبت به عملی که با آنها انجام می شود ، واکنش نشان می دهند ، مثل جغجغه به کودک احساس تسلط وکنترل می دهند و رشد مهارت های دستی وهماهنگی اورا تسریع می کنند. کودکان نوپا از بازی های داخل گذاشتن و بیرون آوردن لذت می برند لذا مکعب هایی با اندازه ها وشکل های مختلف ، فنجان های پلاستیکی ، قاشق ، اسباب بازی های داخل حمام ، پیاله ، صفحه های گردی که روی قطعات چوبی عمودی سوار می شوند وهرم های اسباب بازی همگی ازاسباب بازی های مورد علاقه آنها هستند.
درحدود دوسالگی کودکان مهارت چرخش مچ دست راکسب می کنند که آنها را قادر می سازد ، چیزهای مختلف را بپیچانند ودرها را باز کنند . اسباب بازی هایی که درپوش پیچی دارند ، مکعب هایی که داخل هم چفت می شوند، مجموعه اشکال پیشرفته تر با قطعاتی به شکل های مختلف که هریک فقط در داخل یک سوراخ جا می گیرد تابلو شکل ومیزنجاری همگی اسباب بازی های مناسب برای رشد کودکان دراین مرحله سنی به شمار می روند . کودک پیش دبستانی همچنان از بازی با مکعب ها وسایل نقاشی و رنگ آمیزی وهرچیزی که محرک بازی های تخیلی باشد، لذت می برد .او می تواند شروع به بازی های ساده با کارت های بازی کند . تمام بچه ها بازی کردن را دوست دارند .
واین برای کودکان مفید است ، زیرا قوه دور اندیشی آنها را تقویت می کند و توانایی پیش بینی عواقب کار را درآنها ایجاد می کند.
همچنین بازی فرصتی است که کودکان گاهی هم بر شما غلبه کنند.
به یاد داشته باشید که اگر شماهم در بازی ها شرکت کنید ، جنبه آموزشی بازی برای کودکانتان بیشتر می شود ، مثلا بازی های کارتی نه تنها تسلط کودکان براعداد رابیشتر می کند ، بلکه مسلط شدن بر راهبردها رانیز تقویت می کند ، این کیفیتبرای کمک به کودکان در جهت تلاش برای رسیدن به اهداف مختلف حایز اهمیت است همچنین سبب تمرکز حواس و پشتکار دراهتمام به یک کار بخصوص تا تمام کردن آن می شود و رشد ذهنی کودکان را سرعت می بخشد.
یکی از راه هایی که می توانید رشد کودک خود را تسریع کنید ، تشویق به بازی های خلاق دریک محیط جذاب است .روشی که شما برای چیدن ونمایش اسباب بازی های کودکتان به کار می برید تاحدود زیادی درتعیین این که آیا او با آنها بازی خواهد کردیا نه نقش دارد اگر اسباب بازی ها به صورت درهم وبرهم داخل جعبه ای ریخته شدند ، برای کودک جذابیتی نخواهد داشت درحالی که اگر اسباب بازی ها را خوب به نمایش بگذارید او را به بازی کردن و ترتیب دادن آرایش های ابتکاری دیگر تحریک می کنند .
وجود فضاهایی برای بازی درحوزه فعالیت های خاص ، مثل یک سینی پرازشن ، یک میزرنگ آمیزی وجایی که کودک بتواند آب بازی کند،مفید است درصورتی که از لحاظ ایمنی احتیاط های لازم رابه عمل آورید .
آشپزخانه محل ایده آل برای بازی کردن است ، بخصوص اگر میز وصندلی مناسب کودک ، اجاق اسباب بازی و مقداری ظرف وظروف ودیگ و ماهیتابه برای بازی وجود داشته باشد . می توان گوشه ای را برای عروسک ها در نظر گرفت که کودک بتواند هرشب عروسک ها رابخواباند وصبح روز بعد آنها را برای صبحانه بیدار کند . اسباب بازی ها می توانند ساده باشند ، گهواره ها می توان از سبدهایی که یک لایه پارچه داخل آنها انداخته شده است ، ساخت وافزودن یک صندلی بچه بسیار کوچک و یک کمد کشویی برای لباس های عروسک ها به ایجاد فضایی واقعی برای خانه عروسک ها کمک می کند . یک محیط جالب فقط به داخل منزل محدود نمی شود . اگر شانس داشتن یک باغچه بزرگ یا باغ را دارید ، می توانید آنجا را باوسایلی مناسب مانند جعبه شن ، تاب ، سرسره ، نردبان ، تخته تعادل وتپه کوچک ایجاد شده درزمین چمن ، که همگی محرک قوه تخیل کودکتان هستند ،مجهز کنید . شیوه طبیعی یادگیری برای کودک بازی کردن است .برای کودکان بازی کردن ویادگیری متضاد یکدیگرنیستند . کودکان از موقعیت های یادگیری لذت بخش بهره می برند. مثلا با استفاده از اسباب بازی های نخ کردنی وجور کردن رنگ ها ، جنس ها وشکل ها کودکان مهارت های اساسی را فرا می گیرند که بعد ها آنها راقادر می سازد خواندن ،نوشتن وشمردن رابیاموزند.
اسباب بازی های حاضری جهت یادگیری الزامی نیستند .
هرچه اسباب بازی شکل غیر اختصاصی ترو بنیادی تر داشته باشد ، قوه تخیل کودک فعال تر می شود.
کودکان همگام با رشد خود به محرک های متفاوتی نیاز دارند و انتخاب اسباب بازی باید براساس نیازهای متغیر آنها باشد.
کودکان خردسال به اسباب بازی هایی نیاز دارند که هرپنج حس آنها را تقویت کند.
هنگام خرید اسباب بازی برای کودک علاوه برتوجه به تناسب آن با محدوده سنی وی بایداز بی خطر بودن وسرگرم کنندگی آن هم مطمئن بود.
زیرا کودکان درهرحال بازی ها واسباب بازی هایی برای خودشان ابداع می کنند .ولی اسباب بازی های مناسب می توانند محرک لازم برای جستجو وکشف چیزهای جدید رافراهم کنند. نیازی هم نیست اسباب بازی ها گران یا پیچیده باشند . بهترین اسباب بازی ها آنهایی هستند که کودک رامجذوب خود می کنند وکودک بارها وبارها به سراغ آنها می رود. غالبا یک وسیله خانگی مثل لگن لباسشویی ،که می توان ازآن به عنوان قایق ،اتومبیل با استخر استفاده کرد. زمینه ساعت ها بازی تخیلی رافراهم می آورد .درحقیقت برای فراهم کردن نوع وسایل بازی که برای تضمین پیشرفت عقلی وآتی کودک ضروری است ، لازم نیست حتی یک اسباب بازی ، غیر از توجه به تناسب آن برای محدوده سنی کودک ، باید به چند نکته دیگرنیزدقت کنید .اول این که آیا کاملا بی خطر است ودوم این که آیا تحریک بخش است ؟ و سوم آیا ارزش بازی کردن دارد و به عبارت دیگر آیا اسباب بازی آن قدر چند منظوره هست که برای انواع بازی ها کار برداشته باشد وبا افزایش سن کودک هنوزقابل استفاده باشد چهارم خیلی ساده آیا سرگرم کننده هست ؟
برای این که مقایسه بسیار ساده ای کرده باشیم ، یک بسته مکعب اسباب بازی مناسبی است زیرا می توان در سنین مختلف به یک اندازه از آن لذت برد و محرک قوه تخیل وبازی فعال است .اسباب بازی های مکانیکی این اندازه مفید نیستند . زیرا نمی توان کارزیادی با آنها کرد وکودکی خیلی زود حوصله اش ازآنها سرمی رود همه ما می دانیم که اسباب بازی ها می توانند ارزش آموزشی داشته باشند ولی این را نیز باید بدانید که اسباب بازی ها می توانند ادراکات کودکان راغنی سازند .اسباب بازی هایی که ازاین نظر بیشترین فایده را دارند ، آنهایی هستند که کودک شما می تواند با آنها کاری انجام دهد نه این که صرفا مجبور باشد به صورتی کلیشه ای واز پیش تعیین شده با آنها بازی کند. مثلا اسباب بازی هایی که به هم چفت می شوند یا به هم میچسبند و با استفاده از آنها می توان چیزهای مختلفی را ساخت ، ازسنین پایین به کودکان می آموزند که می توانند چیزها را با استفاده از مهارت دستی وذهنی خود تغییر دهند. به علاوه هوش فضایی وعمق ادراک آنها رانیز افزایش می دهند . از آنجا که پسرها عموما دراین زمینه ها استعداد بیشتری دارند ، این قبیل اسباب بازی ها بخصوص برای دخترها مفیدند.
اگر کودک شما هنوز درپوش ماهیتابه راترجیح می دهد. مایوس نشوید ،زیرا وسایل خانه می توانند اسباب بازی های بسیارمفید ،سرگرم کننده و بی خطر باشند .برای داشتن ارزیابی صحیح از این که آیا شما درهربرهه زمانی خاص ، بهترین اسباب بازی ممکن راانتخاب کرده اید یاخیر؟ واکنش کودک شما بیشترین اهمیت را دارد .شما مجبور نیستید جدیدترین اسباب بازی های آموزشی راخریداری کنید ،زیرا هر چیزی که کودک شما را مجذوب کند برای او جنبه آموزشی دارد . کودکان ذاتا یادگیرنده هستند و هرچیزی که مورد علاقه کودک قرار بگیرد ، چیزی به او می آموزد .
تهیه و تایید : طیبه خوشنودی( مربی پیش دو)