یکی از اصول مهم تعلیم و تربیت، تطبیق فعالیت‌های آموزشی و تربیتی با ویژگیهای شناختی، جسمانی و عاطفی کودک می‌باشد. تعلیم و تربیتی که مبتنی بر این موارد نباشد، نمی‌تواند به اهداف مورد نظر دست یابد. ویژگیهای کودکان را به سه دسته جسمانی ، شناختی و عاطفی تقسیم بندی نموده اند :
کودک پیش دبستانی بین پنج تا شش سال، استخوان‌های نرم و انعطاف پذیری دارد، هنوز مهارت کافی در استفاده از ماهیچه‌های کوچک پیدا نکرده است، منظور از ماهیچه‌های کوچک، انگشتان کودک است، در انجام فعالیت‌های بدنی، از کل بدن خود استفاده می‌کند و می‌توان گفت: رشد کودک از عضلات بزرگتری، مثل ماهیچه‌های دست، پا و حرکات عام آغاز شده و به حرکات خاص و عضلات کوچکتر پیش می‌رود، به تدریج بیناین عضلات هماهنگی لازم صورت می‌گیرد(از طریق میه لینی شدن تارهای عصبی) و قلب کودک در این مرحله سنی، خیلی سریع‌تر از مراحل قبل رشد می‌نماید.
ویژگیهای شناختی و عاطفی کودک پیش دبستانی، بسیار مهم و با اهمیت است و بر اساس آنها، می‌توان روشهای تربیتی و محتوای درسی را مشخص نمود.
کودکان پیش دبستانی، بسیار فعال و پر جنب و جوش هستند، آنها در عین اینکه فعالند، بسیار زود خسته می‌شوند و کنجکاو و جستجوگر هستند. این ویژگی، به عنوان یکی از اهرم‌های مهم تعلیم و تربیت محسوب می‌شود و مربی باید به نحو احسن از آن استفاده نماید .
کودک پیش دبستانی، به تدریج به مرحله هوش عملی نزدیک می‌شود. هوش عملی، هوشی است که جنبه حسی و تجربی دارد. فعالیت‌های کودک، حسی و تجربی اند. کودک با بکار بستن هوش عملی، به فعالیت‌های آزاد می‌پردازد، نتیجه کار خود را می‌بیند و با این مشاهده، تغییراتی در دیدگاههای خود ایجاد می‌نماید. حرکات کودکان پیش دبستانی، انفرادی است، علاقه به بازیهای انفرادی دارند، خودخواه و خود محورند، به حرکات نمایشی علاقمندند، فعالیتشان مبتنی بر رغبتهای آنی، ذاتی و طبیعی است، نه رغبتهای اکتسابی و در انجام کارها، به بزرگتران وابسته هستند.
برنامه‌هایی که در زمینه ویژگیهای جسمانی کودکان طراحی می‌شوند، با توجه به اهداف زیر صورت می‌گیرند:
1-هماهنگی چشم و دست
2-هماهنگی دست و دهان
3-هماهنگی ماهیچه‌های بزرگ
4-بازی با وسایل و مواد قابل دست ورزی
5-رنگ‌آمیزی در فواصل معین
ویژگیهای کودک پیش دبستانی
1-یکی از ویژگیهای مهم کودک پیش دبستانی که در امر تعلیم و تربیت کاربرد فراوانی دارد، مبحث جهان بینی او است. بر اساس تحقیقات انجام شده، جهان بینی کودک در این دوره بسیار محکم می‌باشد، تصور او از دنیا خالی از مناسبات است، رابطه علٌی در آن یافت نمی‌شود و علت و معلول را درک نمی‌کند، برای مثال، در پدیده های طبیعی، انگیزه انسانی را دخیل می‌داند، از لحاظ ذهنی، فکر کودک در هم آمیخته است. وقتی به مجموعه ای می‌نگرد، تنها به یک بُعد آن توجه دارد.
منظور از جهان بینی، دیدگاه فرد نسبت به جهان اطراف خود می‌باشد. کودک پیش دبستانی، از این لحاظ پیشرفت کرده، مرحله ای را پشت سر گذاشته است و خود را از دیگران تمیز می‌دهد، یعنی به تمیز خود از دیگران دست یافته، روابط موجودات جهان را دقیقاً درک نمی‌کند، قادر به درک پدیده های جهان نمی‌باشد، اصل علیت را به خوبی درک نمی‌کند،فکر منطقی ندارد، جهان بینی او مبهم است، روابط با دیگران را درک نمی‌کند و قادر به درک یک مجموعه نیست. او قادر نیست جهان را با اجزاء تشکیل دهنده آن تحلیل کند، روابط بین اجزاء را ببیند، قوه تحلیل در او شکل نگرفته و واقعیات را با خیال در هم می‌آمیزد. بنابراین، درک او از پدیده ها عینی نیست و بیشتر ذهنی می‌باشد. به منظور تقویت و اصلاح جهان بینی کودک، باید اقداماتی از قبیل موارد زیر صورت گیرد:
1- پرورش یک سری مفاهیم اساسی در ذهن کودک
2- خود مداری کودک پیش دبستانی: منظور از خود مداری، این است که کودک، خود را محور عالم احساس می‌کند، بر نقطه نظرات خود تأکید دارد، دارای انعطاف پذیری ذهنی و چرخش روانی جهت درک نظریات دیگران نیست و مسائل راتنها از دید خود بررسی می‌کند.
خودبینی، یک بحث اخلاقی است، بزرگسالان نیز خودبین هستند.
تفاوت خود مداری و خودبینی، در این است که خود مداری یک مقوله شناختی، اما خودبینی، مقوله ای اخلاقی است. بزرگسالان نیز خودبین هستند و منافع خود را در نظر می‌گیرند، اما کودک پیش دبستانی، خود مدار است. بچه در مقوله خودمداری، به کارهای خود آگاهی ندارد، ولی بزرگسالان نسبت به خودبینی، آگاه می باشند .
کودکان در سالهای پیش دبستانی، خود محورند، یعنی قادر به سازگار کردن افکار و بیان تفکرات خود از نظر دیگران نیستند. برای مثال، کتاب را به سمت خود می گیرند و از مادر می‌خواهند که آن را بخواند. اغلب یک جلسه قصه گویی برای آنها، با گفتگوهای نامربوط از جانب هر کودک همراه است. کودکان متمایل به بازی، کشف محیط و یادگیری را از طریق اشیاء واقعی اند و از این طریق بهتر یاد می‌گیرند .
3- فراخنای محدود توجه: فراخنای تمرکز کودک پیش دبستانی نسبت به مسائل، محدود است. برای مثال کودک سه تا شش ساله، تنها بین هفت تا ١٥ دقیقه می تواند ، روی یک مسأله تمرکز داشته باشد و پس از آن، توجه او به سمت چیز دیگری معطوف می گردد .
بنابراین ، آنها نمی‌توانند، فعالیتی را به مدت طولانی ادامه دهند و به مدت طولانی آرام بنشینند، زیرا نیاز به تحرک و فعالیت جسمی دارند. آنها از تکرار، به ویژه تکرار قصه، داستان و اشعار، لذت می‌برند.
4- تشخٌص طلبی، یکی از ویژگیهای مهم کودک در مرحله پیش دبستانی، تشخص طلبی یا اثبات ذات است. کودک نیاز دارد که وجود خود را به دیگران اثبات کند احساس شدید شخصیت می‌کند ، شخصیتی که متمایز از دیگران است. تشخص طلبی، دارای جنبه های بسیار مهمی است، از سه سالگی شروع می‌شود و مسبوق به سابق است، یعنی ناگهانی رخ نمی‌دهد. هنگامی که کودک واژه ” من ” را به کار می‌برد، به تدریج رشد می‌کند و در دوره پیش دبستانی از خود تشخص طلبی نشان می‌دهد.
اهداف آموزش و پرورش پیش دبستانی
هدف یک نقطه مطلوب در تعلیم و تربیت است که فرایند تعلیم و تربیت به سمت آن سوق داده می‌شود. اهداف باید تکامل پذیر باشند. اهداف تعلیم و تربیت از پیش تعیین شده هستند، باید تحت شرایط خاص، قابلیت تغییر داشته، تکامل پذیر و قابل تحقق باشند.
هدفهای آرمانی، غیر قابل تحقق و غیر واقع بینانه، برای تعلیم و تربیت، معقول و مناسب نیست. موارد زیر از ویژگیهای اهداف می‌باشند. در آموزش و پرورش پیش دبستانی و مقاطع بالاتر ، هدف بسیار مهم است، زیرا موجب هماهنگی فعالیت ها می‌گردد و به معلم و دانش آموز ، انگیزه می‌دهد.از طرف دیگر معیار ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان، هدف است. دست یافتن به اهداف، بیانگر آن است که آموزش و پرورش تأثیر مناسبی داشته و در رسیدن به اهداف خود، موفق بوده است. آموزش پیش دبستانی، باید اهداف را به صورت رفتاری تعیین کند. اهداف رفتاری، اهدافی هستند که منظور معلم را از آموزش، به صورت رفتار قابل مشاهده و اندازه گیری بیان می‌کنند.
گردآورنده: سرکار خانم نیلیاتی (مربی پیش2)
تایید کننده: سرکار خانم خمّر (مدیریت آموزشگاه)
منبع: کتاب تحرک مغز تا هوش هیجانی نوشته دکتر محمود حکیمی