خجالت (Shyness) به ارزیابی منفی از خود و ترس از قضاوت و ارزیابی منفی دیگران گفته می‌شود (1). کودکان خجالتی در مواجهه با دیگران مدام دچار ترس و خودخوری می‌شوند و نگران قضاوت و ارزیابی منفی دیگران هستند. این کودکان معمولاً اعتماد به نفس کمی دارند و می‌ترسند که در نظر دیگران زشت و ضعیف به نظر برسند.
خجالتی بودن کودکان ممکن است خود را در هیجانات، افکار و رفتار کودکان خود را نشان‌کرده. برای مثال یک کودک کم‌رو ممکن است با حضور در یک جمع فوراً غرق عرق شود و ضربان قلبش شدت یابد؛ و یا مدام در ذهنش با خود بگوید: « همه در حال کنترل و نگاه کردن و ارزیابی من هستند»، «هیچکس مرا دوست ندارد»، «من مهارت و توانایی‌های کافی برای حرف زدن و برقراری ارتباط را ندارم»
کمرویی کودکان همچنین خود را در رفتارهای کودک نشان می‌دهد. برای مثال یک کودک ممکن است از حضور در جمع دوستان و یا کلاس درس خودداری کند و با دیدن هر غریبه‌ای به پشت مادر خود برود.
نباید فراموش کنیم که تجربه درجاتی از خجالت در طی زندگی طبیعی است و نمی‌توان صرفاً به دلیل تجربه خجالت در یک موقعیت خاص به کودکان ویژگیِ خجالتی را داد. از این گذشته نیز خیلی از اوقات والدین درونگرا بودن و یا مضطرب بودن کودک خود را با خجالت اشتباه می‌گیرند. به همین دلیل لازم است که کمی به بررسی تفاوت‌های درون‌گرایی، اضطراب اجتماعی و خجالت بپردازیم.
کودک درونگرا یا کودک خجالتی؟
متأسفانه بعضی اوقات کودکان درونگرا با کودکان خجالتی اشتباه گرفته می‌شوند. بااین‌حال ما باید دقیق بدانیم تعریف درونگرا چیست و مراقب باشیم که به اشتباه به کودک خود برچسب خجالتی بودن را نزنیم. درون‌گرایی و خجالت علی‌رغم شباهت‌هایی که دارند کاملاً از یکدیگر جدا هستند. برای مثال میل به تنهایی و انزوا در کودکان درونگرا صرفاً یک ترجیح است در صورتی که این میل در کودکان خجالتی برخاسته از ترس از قضاوت و ارزیابی منفی دیگران است.
برای مثال یک کودک ممکن است به دلیل درون‌گرایی تنهایی را به حضور در جمع ترجیح دهد و یا در جمع‌های شلوغ کم‌حرف باشد و کم‌حرفی‌اش اصلاً ربطی به خجالتی بودن نداشته باشد. متأسفانه خیلی از اوقات والدین درون‌گرایی کودک را با خجالت اشتباه می‌گیرند و با تلاش و کوشش بسیار کودک را مجبور به حضور در جمع می‌کنند و این موضوع باعث تحمیل فشارهای دوچندانی به کودک می‌شود. (2)
کودک مضطرب یا کودک خجالتی
اضطراب اجتماعی نیز گاهی اوقات با خجالتی بودن کودکان اشتباه گرفته می‌شود. بااین‌حال ما باید بدانیم که اختلال اضطراب اجتماعی (Social Anxiety Disorder) همان‌طور که از نامش پیدا است یک اختلال روان‌شناختی است و می‌تواند اثرات سنگین‌تری نسبت به خجالت بر رفتار افراد بگذارد. برای مثال کودکی که فوبیا یا اضطراب اجتماعی دارد ممکن است در موقعیت‌های اجتماعی از ترس و اضطراب زیاد حتی ممکن است از سر پا ایستادن نیز عاجز باشد و بدنش به لرزه بیفتد؛ اما یک کودک خجالتی درجات کمتری از این اضطراب را تجربه می‌کند. (2)
نشانه‌های کودک خجالتی و کودک کم رو
شاید فهمیدن نشانه‌های کودک خجالتی کمی سخت باشد؛ چون این کودکان معمولاً در جمع‌های آشنا و در کنار والدین خود کمتر دچار مشکل می‌شوند و شاید والدین تا زمان رفتن مدرسه بی‌خبر بمانند. در واقع این نشانه‌ها معمولاً در ارتباط با غریبه‌ها و جمع‌های غیر صمیمی خود را نشان می‌دهند و والدین ممکن است در خانه این نشانه‌ها را از کودک خود نبینند. در این قسمت به بررسی نشانه‌های رفتاری کودک خجالتی و بچه خجالتی می‌پردازیم:
ناتوانی در برقراری ارتباط
کودکان خجالتی معمولاً به دلیل عدم اعتمادبه‌نفس یا بلد نبودن راه‌های ارتباطی در روابط خود دچار مشکل می‌شوند. این کودکان در جمع یا در کلاس درس حتی اگر جواب سؤالی را بدانند یا سؤال مهم یا مسئله جالبی برای گفتن داشته باشند این کار را نمی‌کنند و سکوت اختیار می‌کنند و اگر کسی هم سر صحبت را با آن‌ها باز کند به سختی با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کنند و یک جور احساس ناامنی درون آن‌ها ایجاد می‌شود.
کودک خجالتی در مدرسه
این کودکان معمولاً در حرف زدن مشکل دارند و معمولاً در تمامی شرایط سکوت می‌کنند و حتی اگر توانایی پاسخ به سؤالی را داشته باشند این کار را نمی‌کنند و هر وقت که به سمت حرف زدن و در مرکز توجه قرار گرفتن می‌روند اضطراب وجودشان را فرا می‌گیرد.
کودک خجالتی در روابط با همسالان
این دسته از کودکان آموزش کافی برای روابط مثبت با همسالان خود را ندیده‌اند و معمولاً خیلی دیر با همسالان همراه و دوست می‌شوند و دوستان کمی دارند و در همان روابط نیز موفق نیستند
کودک خجالتی در بازی‌ها
معمولاً از بازی‌های گروهی خودداری می‌کنند و تنهایی را به بازی با همسالان ترجیح می‌دهند. این کودکان معمولاً بازی‌های فردی را به بازی‌های گروهی ترجیح می‌دهند چرا که حضور در بازی‌های گروهی برای آن‌ها با اضطراب زیادی همراه است.
ریشه‌های خجالت در کودکان
ریشه‌های خجالت کودکان را باید در عوامل مختلف زیستی، تربیتی، فردی و اجتماعی جست‌وجو کرد.
برای بررسی ریشه‌های خجالت اول از همه باید به ژنتیک اشاره کرد. تحقیقات مختلف نشان می‌دهند که 15 تا 20 درصد کودکان با خلق‌وخوی بازدارنده به دنیا می‌آیند (3). این نوع خلق‌وخو زمینه خجالتی بودن کودکان را فراهم می‌کند.
الگوهای تربیتی والدین نقش خیلی زیادی را در خجالتی بودن افراد بازی می‌کنند. تحقیقات (4) زیادی نشان می‌دهند کنترل افراطی و سرزنش کودکان توسط والدین زمینه‌ساز خجالتی بودن آن‌ها در آینده می‌شوند. این کودکان مدام توسط والدین خود کنترل و سرزنش می‌شوند. این موضوع ممکن است باعث شود که این کودک همه انسان‌ها را افرادی کنترل‌گر و سرزنشگر بداند و در ادامه نیز مدام نگران قضاوت‌ها و ارزیابی‌های آن‌ها باشد.
طبق آمار (5) منتشر شده از انجمن روان‌پزشکی آمریکا حدود 60 درصد از جوامع شرقی خجالتی‌اند درصورتی‌که این آمار در جوامع غربی حدود 40 درصد است. در واقع در فرهنگ‌های شرقی خجالت به عنوان یک امتیاز شناخته می‌شود درصورتی‌که در فرهنگ‌های غربی به خجالت به عنوان مانعی برای برقراری رابطه سالم نگاه می‌شود. در واقع نوع بازخوردی که در فرهنگ‌های مختلف به خجالتی بودن کودکان داده می‌شود تا حد زیادی می‌تواند در رفع و یا پرورش این ویژگی تأثیرگذار باشد. به‌صورت کلی نقش فرهنگ در کمرویی کودکان را نیز نباید نادیده گرفت.
بازخورد و مقایسه اجتماعی یکی دیگر از عواملی‌اند که باعث ایجاد احساس خجالت در کودکان می‌شوند. فقر و طلاق والدین از جمله عواملی‌اند که می‌توانند در خجالتی بودن کودکان اثرگذار باشند. چنین کودکانی به دلیل فقر یا طلاق والدین ممکن است از دیگران بازخوردهای منفی دریافت کنند و خودشان را در جایگاه پایین‌تری نسبت به بقیه ببینند. این موضوع همچنین باعث ایجاد احساس خودکم‌بینی و نالایقی در کودکان می‌شود و زمینه را برای خجالتی بودن آن‌ها فراهم می‌کند.
نقص عضو و یا اختلال در تکلم می‌توانند زمینه‌ساز افزایش کمرویی در کودکان شوند. چنین نقص‌هایی می‌توانند به کودکان احساس خودکم‌بینی را منتقل کند و آن‌ها را در معرض قضاوت قرار دهند. چنین کودکانی ممکن است در جمع دوستان به دلیل نقص‌های ظاهری‌شان دچار ترس و اضطراب شوند.
خجالتی بودن و احساس خجالت می‌تواند یکی از علت‌های اضطراب اجتماعی باشد. کودکان دارای اضطراب اجتماعی از مدرسه رفتن، استفاده از توالت عمومی و بلند خواندن سر کلاس هراس دارند و دارای سوابقی همچون کمبود اعتماد به نفس و مورد قلدری و بی‌توجهی قرار گرفتن از سمت والدین یا همسالان هستند و همین‌طور یکی از علت خجالت نیز، کمبود اعتماد به نفس است.
خجالت می‌تواند موجب افسردگی و اضطراب شود اما ما نمی‌توانیم هر فردی را که در مواقعی دچار این احساس می‌شود خجالتی قلمداد کنیم؛ و همه کودکانی که به تنهایی بازی می‌کنند نمی‌توانند دارای این خصیصه باشند زیرا دو تا از فاکتورهای مهم خجالتی بودن شامل ترس و اضطراب است
خجالتی بودن و احساس خجالت می‌تواند یکی از علت‌های اضطراب اجتماعی باشد. کودکان دارای اضطراب اجتماعی از مدرسه رفتن، استفاده از توالت عمومی و بلند خواندن سر کلاس هراس دارند و دارای سوابقی همچون کمبود اعتمادبه‌نفس و مورد قلدری و بی‌توجهی قرار گرفتن از سمت والدین یا همسالان هستند و همین‌طور یکی از علت کم رویی کودکان نیز، کمبود اعتمادبه‌نفس است.
خجالت می‌تواند موجب افسردگی و اضطراب شود اما نمی‌توانیم هر فردی را که در مواقعی دچار این احساس می‌شود خجالتی قلمداد کنیم؛ همه کودکانی که به تنهایی بازی می‌کنند نمی‌توانند دارای این خصیصه باشند زیرا دو تا از فاکتورهای مهم خجالتی بودن شامل ترس و اضطراب است.
چطور با کودک خجالتی رفتار کنیم؟
از این راه‌ها برای ارتباط با کودکان خجالتی استفاده کنید:
افراد خیلی اوقات درون‌گرایی کودک خود را به پای خجالتی بودن او می‌گذارند و در پی درمان‌ها و راه‌حل‌های مختلف می‌گردند. بااین‌حال باید مراقب باشیم که هر رفتاری را به پای خجالتی بودن کودکمان نگذاریم. برای مثال یک کودک ممکن است به دلیل درونگرا بودن تنهایی را ترجیح دهد و یا اینکه از صحبت کردن در جمع‌های غیر صمیمی خودداری کند. در این شرایط ا باید مراقب باشیم که درون‌گرایی کودک را با خجالتی بودن او اشتباه نگیریم و به او فشار وارد نکنیم. (6)
درصورتی‌که از خجالتی بودن کودکمان مطمئن شویم نیز اصلاً نباید به اجبار روی بیاوریم. باید بدانیم که اجبار و فشار برای رفع خجالت خیلی بیشتر از خود خجالت می‌تواند کودک را با مشکل روبرو کنید. در واقع این‌گونه به کودک احساس ناکافی بودن و اشتباهی بودن را منتقل می‌کنیم و همواره به او می‌گوییم که یک جای کارش می‌لنگد. باید بدانیم که این فشارها خیلی بیشتر از خجالت می‌توانند به کودک آسیب وارد کنند.
اولین و مهم‌ترین قدم برای رفع کمرویی کودکان این است که ترس و اضطراب آن‌ها را به رسمیت بشناسیم. باید مراقب باشیم که به کودکمان احساس انزوا و جدا افتادگی را منتقل نکنیم. این مهم با پذیرش صد درصدی احساسات کودکمان میسر می‌شود
برای کودکتان محیط امنی را فراهم کنید تا بتواند احساساتش را با شما به اشتراک بگذارد
زمانی که ما محیط ناامنی را برای کودک ایجاد کنیم این بسیار طبیعی است که کودک ما کم‌رو و خجل باشد. در واقع خجولی یک واکنش طبیعی به یک محیط غیر ناامن است. زمانی که والدین مدام کودکشان را قضاوت کنند و احساسات آن‌ها را بی‌ارزش بشمارند، این بسیار طبیعی است که کودک از ابراز احساساتش بترسد و طفره رود.
از کنترل، تحقیر و سرزنش کودکتان خودداری کنید
سبک‌های فرزندپروری ناسالم یکی از اصلی‌ترین عوامل کمرویی در کودکان‌اند. والدین باید به شدت مراقب رابطه خود با کودکشان باشند و باید محیط خانه را به محیطی عاری از تحقیر و سرزنش تبدیل کنند. در واقع زمانی که ما کودک خود را مدام تحقیر، قضاوت و سرزنش می‌کنیم ناخودآگاه این باور را به کودک انتقال می‌دهیم که همه انسان‌ها مشغول تحقیر و قضاوت آن‌ها هستند. در چنین شرایطی طبیعی است که کودک از صحبت کردن و ابراز وجود بترسد. پس باید بدانیم که یکی از مهم‌ترین قدم‌ها برای کمک به خجالت کودکان اصلاح سبک فرزند پروری‌مان است.
از بازی‌های مختلف کمک بگیرید
بازی‌ها یکی از مهم‌ترین فرصت‌هایی هستند که می‌توانیم در خلال آن‌ها به کودکمان ابراز وجود را بیاموزیم. در واقع در حین بازی می‌توانیم شرایطی را برای کودکمان فراهم کنیم که احساسات و هیجاناتش را با ما به اشتراک بگذارد و ما نیز کاملاً پذیرای احساسات آنان باشیم. در واقع بازی‌ها یک شرایط عملی برای انتقال احساسات پذیرفته‌شدن به کودک هستند.
از روانشناس و روان‌پزشک کمک بگیرید
همان‌طور که توضیح دادیم خجالت می‌تواند عوامل زیادی از جمله عوامل ژنتیک و فرهنگی و اجتماعی داشته باشند. با توجه به دلایل خجالتی بودن کودک می‌توانیم از کمک روانشناس و یا روان‌پزشک بهره بگیریم. جلسات گروه درمانی نیز با فراهم کردن شرایط عملی بسیار می‌توانند برای کودک مؤثر واقع شوند.
بدانید که لزوماً قرار نیست کودکتان همواره خجالتی باقی بماند
این نکته نیز خیلی مهم است که ما بدانیم کمرویی ممکن است صرفاً به دلیل نداشتن مهارت‌های ارتباطی باشد و در طی زمان و با کسب مهارت‌های مختلف کودک ما به فردی کاملاً با شهامت تبدیل شود و به آسانی خود را ابراز کند. پس باید بدانیم که لزوماً قرار نیست کودکمان همواره خجالتی باقی بماند و تا رسیدن به بزرگ‌سالی ممکن است تغییرات خیلی مهمی ایجاد شوند.
گردآورنده: سرکار خانم نیلیاتی (مربی پیش2)
تایید کننده: سرکار خانم خمّر (مدیریت پیش دبستانی)
منبع: نی نی سایت